اومانیسم چیست؟ "1"

به نام خداوند

واژه اي را که امروزه با عنوان اومانيسم Humanism به کار مي بريم واژه ايست که هم رويکردي در علم گرايي تجربي و انساني دارد و هم زمينه اي در معرفت: هم بيان کننده توصيفي است براي جهت گيري هاي سياسي و اجتماعي و نيز صبغه اي دارد در فلسفه و نظام آموزشي اسکولاستيک از قرن يازدهم تا به حال. پيداست که چنين واژه اي را نمي توان بدون در نظر گرفتن تاريخچه استعمال و تکوين مورد تحليل قرار داد. اگر بخواهيم به سابقه کاربرد واژه اومانيسم نظر داشته باشيم و از نظر تاريخي به رواج اين مفهوم بپردازيم ريشه تاريخي اين واژه را مي توان در نظام زباني يونان باستان جستجو کرد.

يونان باستان و humanitas در معرفت زميني

ريشه اين واژهHumdle از واژه لاتينhumus به معني خاک يا زمين است; لذاhomo به معني هستي زميني وhumanus به معني خاکي يا انسان است. اين واژه در فرهنگ هلنيستي يونان باستان در تقابل با ساير موجودات خاکي (حيوانات و گياهان) و در برابر مفهوم هستي متعالي ساکنان آسمان ها و خدايانbivines قرار مي گيرد.
در اواخر دوران باستان محققان و روحانيون ميان مفهومbivinitas به معني حوزه هايي از معرفت که از متن کتاب مقدس نشات مي گرفت وhumanitas به معناي حوزه هاي معرفتي مرتبط با زندگي مادي فرق گذاشتند. از آن رو که اين حوزه دوم بخش اعظم الهام و مواد خام خود را از نوشته هاي رمي و به طور فزاينده يونان باستان مي گرفت ، مترجمان و آموزگاران اين آثار در نظام آموزشي اسکولاستيک که غالبا ايتاليايي بودند خود راumanisti يا اومانيست مي ناميدند. نوعي تلاش جهت دار و هدايت شده در ميان متکلمين مسيحي براي بازخواني آثار و مفاهيم فلسفي عصر باستان و طرح ريزي سنتTrabition در قامت کلام منجر به توجه به مفاهيم هلنيستي باستان نظير انسان گرايي شد و اگرچه تا پيش از رنسانس و نوزايش فرهنگي "انسان گرايي " غالبا در حاشيه نظريه پردازي هاي جهان مسيحيت قرار داشت و در متن آموزشهاي کلام مسيحي توجه به فيض باري تعالي بود که به تاملات فلاسفه و روحانيون سمت و سو مي داد، اما در عين حال رونق و ارزش تبيين انسان در ميان فلاسفه اروپايي تا به جايي تداوم يافت که ساموئل جانسون در فرهنگ خود هر اومانيست را " يک دستور نويس و يک فيلسوف" معرفي مي کند.

رنسانس و تحول در دريافت از انسان

از نظر معنايي تاکيد بر انسان به مثابه يک مفهوم در ادبيات و سنت هاي هنري متاثر از فلورانس به گونه اي با مفاهيم ضمني چون " تاريخي بودن و زمان مندي " متناظر است; به اين معنا که به جاي تحليل کيهاني و متکي به خرد متعالي در باب انسان که نتيجه محتوم روش هاي قرون وسطي و آموزه هاي کليسايي بود، انسان هايي تصوير مي شوند که اسامي واقعي، زندگي ملموس، وحس قابل لمسي از نوع احساسات عشق، خشم، درد، نفرت، شهوت و... دارند و در شهرها و نقاطي زندگي مي کنند که آنها را مي توان در نقشه هاي جغرافيايي يافت و گاه در ترسيم خصايص فيزيولوژيک آنها - به ويژه چهره افراد - بيشترين دقت و تمرکز به کار مي رود تا همانند اشخاص معمولي واي بسا افراد موجود در نزديکي شاعر يا هنرمند باشند مشهودترين مثال اين امر را مي توان در " لبخند ژوکوند " اثر لئوناردو داوينچي يافت. البته در رمزگشايي از اين گرايش، بايد به آثار يونان باستان و رم توجه داشت و هومر و ويرژيل را يادآوري کرد; چه اينکه يافتن طبيعت انساني و ديدگاه زيباشناختي متاثر از آرا» ارسطو - به طور مثال در باب زيبايي حقيقت عريان - اساس کار نقاشان، مجسمه سازان و شعراي عصر رنسانس تا روشنگري و دوران معاصراست.
حتي اسطوره سازي و اسطوره شناسي متاثر از سنت يوناني هم به نوعي نمادگرايي و سمبوليسم را متکي به گرته برداري و مشابه سازي از افراد واقعي مي کند که اومانيسم ادبي و هنري را در راستاي توجه به خواسته ها و نيازهاي آدمي به پيش مي برد. به طور کلي مي توان گفت جوهره اومانيسم در فرهنگ و تلاش هاي ذهني و عيني اومانيست ها " دريافت تازه و مهم از شان انسان به مثابه موجودي معقول و جدا از مقدرات الهي " است و دريافت عميق تر از اين مطلب که تنها ادبيات کلاسيک ، ماهيت بشر را در آزادي کامل فکري و اخلاقي نشان داده تا براي هر آنچه مطلوب و نياز اوست بکوشد و از رنج خود فاصله بگيرد. اومانيست هاي عصر رنسانس به طور خاص در تحليل وجه تخالف بين سنت Trabitionو حيات اجتماعي دوران خود، مي پنداشتند تنها کليد شکاف در استبداد مفاهيم انتزاعي کليسا در پيروي از فرهنگ هلني يونان باستان است و پيروي آنها از اين گرايشات برانگيزنده نطفه هاي علم و طرح فرضيات جديد نجومي و جغرافيايي در قرون بعدي نيز واقع شد.

انسان محوري: از علم جديد تا فلسفه جديد

روش شناسي فرانسيس بيکن را به حق مي توان جز» مهمترين پايه هاي اومانيسم دانست; اگرچه بيکن با بنيان گذاري منطق کشف در کتاب خود "نوآوري بزرگ" به سال 1620 به نوعي بر اسلوب اومانيستي عهد رنسانس خط بطلان کشيد، اما با تاکيد فراوان و هوشمندانه برخودخواهي انسان استعاره ربودن طبيعت و حفظ آن به دست خود مانند زني که وادار به ازدواجي قانونمند و همراه با پاکدامني مي شود را براي توصيف علم گرايي به کار برد و توام با آن توجه به غايت هاي مادي و آسودگي انسان از جهت فيزيکي و جسماني را براي علم به مثابه هدف تعيين کرد. متاثر از اين گرايش و جهت گيري بيکن است که فلاسفه عمدتا آلماني طي قرون هفدهم تا نوزدهم تلاش را به منظور تغيير نگاه از هستي شناسيOntology به شناخت شناسي Epistemology آغاز نمودند و پرسش هاي مربوط به ذهن بر جاي پرسشهاي مربوط به جهان نشست. در واقع برداشت و نگاه ايده آليستي را که در عصر روشنگري مشخصا به واسطه افکار ايمانوئل کانت فيلسوف آلماني تبيين شد، مي توان امتداد همين تحول بيکن نيز دانست. در توضيح اين مدعا بايد گفت که تلاش کانت براي ساختن شالوده امن معرفت انساني که در راستاي ايجاد استقلال ذهن از اقتدار در فراسوي ابزار دانستن خويش قابل توجيه است، منجر به پيدايش ايدهآليسم فرارونده اي است که خرد آدمي را به واسطه ادراک فاهمه بر اقتدار غصبي کلام مسيحي رجحان مي دهد. از منظر ارنست کاسيرر که پژوهش در فلسفه کانت را محور تاملات خود قرار داده بود، بازشناسي دستور مطلق حاکم بر کل
رفتار انساني که به موجب آن مي توان اراده اي جهان شمول داشت بر اين حکم استوار مي گردد که چنان عمل کن که بشريت را خواه در نظر خودت يا شخص ديگري، همواره و صرفا يک هدف بداني و نه وسيله.
با اين حال در دوران حيات کانت اومانيسم متاثر از شناخت شناسي هنوز به شکل تلويحي به کار گرفته مي شد و چنين اصطلاحي به صورت رسمي وضع نشده بود. در عصر روشنگري و گفتمان هاي آن عصر انسان موجودي است خردورز، عالي مقام و نامشروط که از جميع جهات اين انگاره ها پيدايش مفاهيم انسان گرايي معاصر را تداعي مي کنند. کانت اگرچه شخصا پرهيزکاري پروتستاني خود را حفظ کرد اما در فلسفه خود نه به واسطه کتاب مقدس، بلکه از رهگذر حاکميت مطلق خرد دنيوي کوشيد تا به سهم خود ارزش انسان را به واسطه خردگرايي متذکر شده و اين تلاش کانت مساله توسل به شعور متعارف انساني را در ادوار پس از او با نگاه به انسان ممزوج نمود. شايد از اين روست که در زبان هاي غيرلاتين براي تبيين و معادل سازي با واژه اومانيسم گاه هم از " انسان گرايي" و هم از " خردگرايي " استفاده مي کنند.

سياست و حقوق انساني : روشنگري تا به امروز

با آنچه گذشت اما در حوزه سياسي و حقوقي عصر جديد مي توان گفت ژان ژاک روسو با " قرارداد اجتماعي "، اعترافات و به ويژه با اثر آموزشي خود اميل موثرترين انديشمند تاريخ غرب در رواج اومانيسم به معناي امروزين آن بوده است. آنجا که روسو در آغاز قرارداد اجتماعي مي نويسد انسان آزاد متولد مي شود اما همه جا در زنجير است دقيقا عجين ساختن انسان با اختيار و آزادي به لحاظ تعريف و مفهوم شکل مي گيرد که اومانيسم ذاتي را در طرح ريزي انديشه هاي سياسي و اجتماعي در پي دارد. به همان ميزان که در ميان فلاسفه عصر روشنگري، تاملات روسو را موتور محرکه حرکات آزاديخواهانه قرون هجده نوزده شناخته اند و انقلاب کبير فرانسه را به طور خاص با انديشه هاي وي مرتبط دانسته اند، توماس پين نيز که به سبب نگارش رساله " عقل سليم " نقشي تاريخ ساز در انقلاب استقلال آمريکا ايفا نمود، مي توان جز» انديشه ورزان پيشرو در طرح اومانيسم دانست; تا بدان جا که پيدايش مفهوم دين انسانيت يا Humanity of Religion The را با تاملات وي در رساله ديگرش يعني عصر خرد مرتبط دانسته اند. پين خود را خدا - انسان دوست مي دانست و همانگونه که به وجود هوش ذاتي آفريننده در جهان اعتقاد داشت،مدعيات همه تعاليم مذهبي را به چالش مي کشيد. تام پين در رساله "عصر خردReason of Age The " خود مي نويسد: من به خدا معتقدم و نه بيش از آن، و نيز به سعادت در وراي اين زندگي اميدوارم. من به برابري انسان ها معتقدم و معتقدم که وظايف مذهبي شامل اجراي عدالت،عشق به مروت و تلاش براي خوشبختي همنوعان مي شود. اما من به کيش و آئين کليساي يهودي، کليساي رمي، کليساي يوناني، کليساي ترکي، کليساي پروتستان يا هر کليساي ديگري که من از آن با خبرم ، مدعي آن هستند اعتقادندارم: ذهن من کليساي من است. همه نهادهاي کليسايي ملي - چه يهودي، چه مسيحي و چه ترکي - از نظر من چيزي جز ابداعات بشر براي ترساندن و به بردگي کشيدن نوع انسان و به انحصار درآوردن قدرت و ثروت نيست. منظورم از اين اظهارات محکوم ساختن کساني که اعتقاد ديگري دارند نيست: آنها همان ميزان در داشتن اعتقادات خود محق هستند که من; اما براي سعادت انسان لازم است که به لحاظ ذهني او به خودش ايمان داشته باشد. ناگفته پيداست که ايمان به خود نزد توماس پين در راستاي الهيات پروتستاني لوتر و ايمان گرايي او و يا امتدادنظريات اسپينوزايي مطرح نيست; بلکه عزم تام پين طرح ريزي نظام انديشگي است که اساس باور و کردار مذهبي را حراست و دفاع انسان از خواسته و فرديت خود مي داند و بر اين مبنا به جاي نگرش غايت شناسي کيهاني مسيحيت، توجه به محيط انساني و " اجراي عدالت، عشق به مروت و تلاش براي خوشبختي همنوعان " که سازنده انسان مدني و جامعه مدني است چارچوب اعتقادي او را مي سازد. اگرچه در عصر تام پين ، نگاه جريان مدافع سنت بيش از دفاع از کليسا به سوي توجيه انطباق نظم طبيعي با اعتقاد به وجود خالق متعالي گردش کرده بود و در برابر اصحاب دائره المعارف دنيس ديدرو، دئيست هايي سنگر گرفته بودند که معتقد به قانون طبيعت بودند، اما از آن رو که به گفته تاريخ دان فرانک. اي مانوئل مسيحيت سازمان يافته هم فتنه انگيز و هم غير طبيعي ناخته شده بود فلاسفه عصر روشنگري از ديدرو، بارون هولباخ، روسو و تام پين دفاع از انسان و رد اتهام گناه نخستين به سبب نافرماني از خدا و گوش سپردن به خواسته خويش را اساس تاملات و نقدهاي خود قرار مي دادند که نتيجه آن بطلان تمامي آموزه هاي بنيادين مسيحيت بود. در پرتو همين نظام انديشگي روسو و تام پين به تدريج توجه به سياست ونظام حقوقي سازگار با انسانيت در سياستمداران آمريکايي و فرانسوي ترويج شد و جورج واشنگتون، جان آدامز و توماس جفرسون که جز» پدران بنيانگذار آمريکا بودند در اعلاميه استقلال آمريکا نفي برده داري و محترم شمردن حقوق انساني را محور کوشش خود قرار دادند . در قرن نوزدهم نيز با ظهور آگوست کنت که نگاه تجربي و عقل اثبات گرا را تئوريزه کرد، تبيين جهاني که بي ماورا» الطبيعه و صرفا با تکيه برتوصيف پديده هاي قابل اثبات تجربي بشر بتوان آن را ادراک و در آن زيست کرد سرلوحه تفکرات اومانيستي قرار گرفت. آگوست کنت در کتاب " نظام سياسي مثبت "به سال 1851 طرح ريزي نوعي کيش خداشناسي را پيشنهاد مي کند که بر اصول انساني استوار باشد و با تعاليم وآداب عبادي بتوان آنرا تکميل کرد. از اين رو کنت نيز به نوعي قدم در مسير روسو و پين گذاشته است که گزاره هاي نظام فکري متکي به اصالت انسان را مي توان و بايد در نظام سياسي وارد نمود. گزافه نيست اگر طرح کلي آراي آگوست کنت را نيز دين انسانيت تام پين بدانيم. در قرن نوزدهم و بيستم ظهور و بروز ايدئولوژي هاي مارکسيسم و ليبراليسم جديد هر دو به نوعي منشا انسان گرايانه داشت و به ويژه تحولات سياسي اجتماعي قرن بيستم - مانند جنگ جهاني دوم - تاثير فراواني در ارزيابي فلاسفه از ارزش و جايگاه انسان در نظام هستي داشت.

منبع:http://mardomsalari.com